Amanita muscaria: opis wyglądu, właściwości i zastosowania

Popularny muchomor czerwony (Amanita muscaria) zawiera psychoaktywne związki chemiczne – muscymol i blisko spokrewniony z nim kwas ibotenowy. Kwas ibotenowy jest nietrwały i w procesie dekarboksylacji przechodzi w muscymol. Dlatego właśnie świeże osobniki są znacznie bardziej trujące niż suche. 

Muchomor czerwony (Amanita muscaria, Fly agaric) jest domem wróżek i magicznych stworzeń oraz miłośnikiem lasów brzozowych. Tam pomaga drzewom, przenosząc składniki odżywcze do ich korzeni. Jeśli zostanie zjedzony, może powodować halucynacje.

W porównaniu do grzybów zawierających psylocybinę – posiadanie muchomora czerwonego w Polsce jest legalne. 

Amanita muscaria występuje często na całej półkuli północnej, w tym w Wielkiej Brytanii i Irlandii, Europie, Azji, USA i Kanadzie. Można go także bardzo często spotkać w polskich lasach.

Jak rozpoznać Amanita muscaria

Kapelusz o średnicy 5-20cm. Kiedy jest młody, jego kształt jest prawie kulisty, później półkulisto-wypukły. Dojrzały staje się płaski, na brzegu prążkowany. Kolor jest szkarłatnoczerwony do karminowo czerwonego. Pokrywają go białe lub żółtawe koncentrycznie ułożone resztki osłony całkowitej (łatki). Mogą one zostać zmyte przez deszcz.

Blaszki są o szerokości 6-12mm, gęste, białe lub w odcieniu kremowej żółci. 

Trzon jest o długości 80-200mm i grubości 10-35mm. Łatwo się odłamuje. Jest cylindryczny i zakończony zaostrzoną bulwą, na której widoczne są brodawkowane kręgi. Cały trzon wraz z pierścieniem jest biały i zwykle na powierzchni kosmkowaty lub łuskowaty.

Miąższ jest biały, pod skórką kapelusza złoto-żółty o słodkawym smaku i niewyraźnym zapachu. 

Rośnie dość często od sierpnia do listopada w lasach iglastych i liściastych. Głównie pod brzozami i świerkami, zwykle na kwaśnych glebach. Wygląda szczególnie pięknie w lasach brzozowych, gdy tworzy barwną kompozycję z białymi pniami i żółtymi liśćmi brzóz.

Grzyb ten łatwo pomylić z muchomorem królewskim, który różni się od muchomora czerwonego jedynie brązową barwą kapelusza.

Jakie są najpopularniejsze opowieści o Amanita muscaria?

Żaden z gatunków nie zgromadził wokół siebie więcej folkloru i mitologii niż ten baśniowy grzyb z białymi plamami. 

Muchomor czerwony ma długą historię stosowania w ceremoniach religijnych, szczególnie w Azji. Przez ponad 4000 lat był składnikiem świętego i halucynogennego napoju rytualnego zwanego soma w Indiach i Iranie. Szamani syberyjscy rozdawali go jako prezent pod koniec grudnia. Niektóre plemiona syberyjskie używały go w rytuałach religijnych i szamańskich praktykach ze względu na psychoaktywne substancje, takie jak muscymol.

Amanita muscaria w literaturze

Amanita pojawia się w wielu baśniowych opowieściach. Występuje się w opowieści o Alicji w Krainie Czarów, kiedy dostaje ona trochę muchomora do zjedzenia.

Być może Lewis Carrol (Charles Lutwidge Dodgson) doświadczył halucynacyjnych efektów Amanita muscaria. W Przygodach Alicji w Krainie Czarów Alicja zjada część jednej strony grzyba i staje się niższa, z kolei kawałek z drugiej strony uczyniłby ją wyższą. 

W czasach wiktoriańskich i edwardiańskich grzyb był często umieszczany na kartkach świątecznych jako symbol szczęścia, a jego kolory są uważane za inspirację dla czerwono-białego stroju Świętego Mikołaja.

Święty Mikołaj ma czerwono-biały płaszcz, który może być również odniesieniem do muchomora czerwonego. Wiadomo, że renifery jedzą grzyby Amanita muscaria – i rzeczywiście, jak inaczej renifer będzie mógł latać? 

Zastosowania Amanita muscaria

Znana jest tradycja stosowania tego grzyba jako środka owadobójczego. W niektórych krajach europejskich kapelusze Amanita muscaria są kruszone i umieszczane w spodkach z mlekiem, aby przyciągnąć muchy w pułapkę. Muchy piją mleko, które zawiera kwas ibotenowy, który nie tylko je przyciąga, ale także je zatruwa. (Kwas ibotenowy jest rozpuszczalny w wodzie, a więc także w mleku, więc kwas ibotenowy rozpuszcza się wewnątrz grzyba). Gdy muchy piją mleko, stają się senne, upadają i umierają. Specyficzny epitet muscaria pochodzi od łacińskiego słowa musca, oznaczającego muchę.

Dostępnych jest wiele tradycyjnych przepisów obejmujących gotowanie grzyba – woda zawierająca większość rozpuszczalnych toksycznych związków jest następnie wyrzucana. W Japonii grzyb jest suszony, moczony w solance przez 12 tygodni i płukany w kolejnych płukaniach przed spożyciem. Jednak fascynacja tym grzybem nie jest niczym nowym. Symboliczny urok, jaki muchomor wywiera na naszą zbiorową wyobraźnię, można znaleźć w licznych przedstawieniach, mitach i legendach.

Systematyka

Pierwszy raz gatunek ten opisany został przez Karola Linneusza w 1753 jako Agaricus muscarius. W 1783 r. Jean-Baptiste de Lamarck przeniósł go do rodzaju Amanita nadając mu obecną nazwę. Przez różnych badaczy opisywany był jeszcze pod różnymi nazwami, tak że obecnie ma ponad 40 synonimów naukowych.

Nazwę polską podał Józef Jundziłł w 1830. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako bedłka muchomor, bedłka, muchar czerwony, muchomor pospolity, muchomor zwyczajny.

Amanita muscaria: jakie substancje psychoaktywne zawiera grzyb?

Muchomor czerwony zawiera główne składniki aktywne takie jak kwas ibotenowy i muscymol, a także muskarynę.

To nie to samo, co psychoaktywne związki chemiczne związane z gatunkiem łysiczki Psilocybe semilanceata. Małe łąkowe grzyby psychodeliczne wywołują swoje kopnięcia z zupełnie innych związków psychoaktywnych: są to psylocybina i psylocyna. Niemniej jednak muchomor czerwony jest także magicznym grzybem występującym w Polsce. Spożywany na surowo może okazać się trujący, jednak po poddaniu go procesowi suszenia i dekarboksylacji zachowuje własne właściwości halucynogenne.

Zatrucia muchomorem czerwonym

Muskaryna, jest silną trucizną, w Amanita muscaria występuje w bardzo małych ilościach (0.0002-0.0003%). 

Śmiertelne ofiary zatrucia po zjedzeniu muchomora czerwonego są bardzo rzadkie i często przypisywane konsumpcji muchomora plamistego, który jest zbliżonym w wyglądzie gatunkiem. Różnica w składzie chemicznym obu jest wielka, szczególnie pod względem zawartości muskaryny i kwasu ibotenowego.

Amanita muscaria przekształca się podczas suszenia, a następnie przechowywania grzyba przez okres około dwóch miesięcy. Następnie po spożyciu kwas iboteinowy przekształaca się w muscymol, podczas zachodzących w żołądku procesów trawiennych. Nazywa się to się dekarboksylacją kwasu ibotenowego.  Muscymol odpowiada za psychoaktywną siłę działania muchomora czerwonego.

Muchomor czerwony a receptory GABA

Muscymol jest analogiem strukturalnym naturalnie występującej w organizmie substancji, której pełna nazwa najczęściej przedstawiana jako GABA. Receptory GABA to klasa receptorów, które reagują na neuroprzekaźnik kwas gamma-aminomasłowy, główny związek hamujący w ośrodkowym układzie nerwowym. Odgrywają one kluczową rolę w regulacji neuronów w całym układzie nerwowym. 

Około 20%-40% synaps w ośrodkowym układzie nerwowym to synapsy GABAergiczne, kluczowe dla działania układu nerwowego. Są powiązane z regulacją poziomu lęku i reakcjami stresowym. Muscymol, analog GABA, przez podobieństwo strukturalne, może aktywować receptory (stać się agonistą receptorów GABA), zwiększając poziom serotoniny i acetylocholiny oraz obniżając noradrenalinę. To otwiera możliwości badawcze, dotyczące leczenia zaburzeń opartych na mechanizmach kontrolowanych przez GABA, takich jak zaburzenia somatyczne.

Źródła:

1. Wikipedia. Amanita muscaria
2. Pawłaszek J. Mush Up. Dekady badań Amanita muscaria – naukowe fakty o czerwonym kapeluszu Z linku: https://mushup.com/amanita-muscaria/
3. Snowarski M. (2018). Atlas grzybów Polski. Przewodnik grzybiarza. Ringer Axel Springer Polska.
4. Dermek A. (1988). Grzyby znane i mniej znane. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.